Tegenstemmen in de Tropen

Geschreven op 2 oktober 2022

Vandaag kiest het Braziliaanse volk niet zozeer wat het wíl, maar vooral wat het níet meer wil. De vierde democratie van de wereld staat voor een ongekende politieke confrontatie. Kiezers worden opgezweept met verwijten van ‘corrupte dief’ tegenover ‘liegend ongedierte’. De twee belangrijkste kandidaten? De zittende president Jair Bolsonaro en zijn voorganger Luiz Inácio Lula da Silva, beter bekend als Lula.

De ene belichaamt de conservatieve, religieus-nationalistische koers. De ander keert terug uit politieke vergetelheid, getekend door schandalen maar gesterkt door herwonnen steun. Deze verkiezing is meer dan een nationale machtsstrijd. Ze is een afspiegeling van een diep gespleten samenleving. Niet alleen qua economische ongelijkheid, maar ook in ideologisch en moreel opzicht.

Een land verdeeld langs morele en sociale breuklijnen

Het politieke landschap in Latijns-Amerika is scherper verdeeld dan in Europa. Waar in het Westen links en rechts steeds diffuser worden, is de ideologische tweespalt in Brazilië nog altijd uitgesproken. Bolsonaro, voormalig legerkapitein, vertegenwoordigt een conservatief blok dat waarschuwt voor een linkse dictatuur. Lula, vakbondsleider en ex-president, stelt daar tegenover dat Bolsonaro heimwee heeft naar het militaire regime dat in 1985 ten einde kwam.

Beide kampen gebruiken hun verleden om de ander te ontmaskeren. Lula zat gevangen wegens corruptie, maar werd vrijgesproken vanwege procedurele fouten. Bolsonaro, zelf beschuldigd van corruptie rond de aanschaf van coronavaccins, beweert slachtoffer te zijn van een links complot. Het resultaat is een giftige campagne, waarin beide kandidaten vooral inzetten op angst en wantrouwen.

Het Amazonewoud als geopolitieke barometer

Een van de meest omstreden thema’s is het regenwoud. Onder Bolsonaro is de ontbossing met 73 procent toegenomen. Hij versoepelde milieuwetten en schrapte budgetten voor bosbescherming. Zijn verdediging: economische groei en banen voor arme gemeenschappen in het Amazonegebied. Lula kiest de tegenovergestelde koers. Hij belooft illegale houtkap en mijnbouw aan te pakken, en wil prioriteit geven aan het klimaatbeleid.

De inzet is niet alleen ecologisch, maar ook geopolitiek. Frankrijk weigert een handelsverdrag met Zuid-Amerika te ratificeren zolang de ontbossing doorgaat. Lula steunt het verdrag, Bolsonaro verzet zich. Het bos is daarmee niet alleen nationaal erfgoed, maar ook diplomatiek strijdtoneel.

Retoriek versus realiteit

Hoewel de Braziliaanse financiële markten negatief reageerden op Lula’s vrijlating, beleefde het land zijn economisch hoogtepunt tijdens zijn presidentschap. Onder Bolsonaro is de economische groei gedaald en kampt het land met torenhoge inflatie en werkloosheid. Toch wijt Bolsonaro de economische malaise aan externe factoren zoals COVID-19 en de energiecrisis.

Lula’s sociale hervormingsplannen – hogere minimumlonen, kindtoeslagen en vervroegd pensioen – worden verwelkomd door arme Brazilianen, maar bekritiseerd als ineffectief en afhankelijkheid verhogend. Bolsonaro biedt ondertussen zijn eigen subsidieprogramma’s aan, waarmee hij Lula’s linkse stemmen deels probeert te ondermijnen.

Religie of moraal

Bolsonaro’s kernboodschap is verankerd in conservatieve waarden: God, vaderland, familie en vrijheid. Zijn aanhang binnen de evangelische beweging – een derde van de bevolking – is groot. Hij verzet zich fel tegen abortus, wapenbeperkingen en LGBTQ-onderwijs. In zijn campagne wordt Lula afgeschilderd als antichristelijk en moreel gevaarlijk.

Lula, daarentegen, belooft vrijheid van religie en benadrukt zijn distantie tot linkse regimes zoals dat van Ortega in Nicaragua. Hij zoekt aansluiting bij gematigde gelovigen en progressieve burgers. De verdeling tussen seculier en religieus, progressief en traditioneel, snijdt diep door families en gemeenschappen heen.

Polarisatie

Beide kandidaten voeren een negatieve campagne, waarin vooral wordt uitgelegd waarom de ander niet verkozen mag worden. Veel Brazilianen stemmen daarom strategisch: niet voor een kandidaat, maar tegen diens tegenstander.

Bolsonaro zinspeelt al maanden op verkiezingsfraude. Zonder bewijs stelt hij dat het elektronische stemsysteem gemanipuleerd zou kunnen worden. Internationale waarnemers zijn massaal aanwezig om het proces te monitoren. De president zelf zegt slechts drie mogelijke uitkomsten te zien: de gevangenis, de dood of de overwinning.

De bredere betekenis

Het is onzeker of Lula vandaag al de vereiste meerderheid van vijftig procent haalt. Waarschijnlijk komt er op 30 oktober een tweede ronde. Tot die tijd blijft het land in spanning. De polarisatie die nu zichtbaar is in Brazilië, is symptomatisch voor bredere ontwikkelingen in het Westen: groeiend wantrouwen, ideologische fragmentatie en het vervagen van gemeenschappelijke grondslagen.

De vraag is niet alleen wie de verkiezing wint, maar of het land de uitkomst zal accepteren. De geest van de Amerikaanse Capitoolbestorming waart rond in Latijns-Amerika. De uitkomst in Brazilië zal niet alleen nationale, maar ook internationale repercussies hebben.